Thema 3

Voorbeelden van kritische culturele verschillen en goede praktijken bij het oplossen van problemen

Inleiding

"Verenigd in Verscheidenheid"

Het EU-motto "Verenigd in verscheidenheid" werd voor het eerst gebruikt in 2000 en benadrukt het vermogen van de Europeanen om samen te werken voor vrede en welvaart, met behoud van een unieke combinatie van vele verschillende culturen, tradities en talen.

Helaas blijven voorbeelden van stigmatisering of uitsluiting wijdverbreid en voor veel mensen worden culturele diversiteit en intercultureel leren onvermijdelijk geassocieerd met een potentieel conflict. Als een teveel aan diversiteit kan leiden tot verlies van identiteit, kan extreme homogeniteit zich vertalen in verlies van individualiteit¹.

Aangezien leerkrachten en studenten vaak niet dezelfde etnische, culturele en sociale achtergrond hebben, kunnen deze culturele verschillen ernstige problemen opleveren. Toch kan een conflict door een interculturele bril worden gezien als een kans op ontwikkeling, een neutrale uitdrukking van onenigheid tussen twee of meer mensen die kan worden omgezet in een vruchtbare uitwisseling van meningen, ideeën en perspectieven.

__________________

1 Sandu, O., & Lyamouri-Bajja, N. (2018, 03). T-KIT 4 Intercultureel leren. Opgehaald van de Raad van Europa en de Europese Unie. COE: https://pjp-eu.coe.int/en/web/youth-partnership/t-kit-4-intercultural-learning

Meer Referenties

Bekijk de video voor meer informatie over de inhoud van Thema 3.

Interculturele competenties lijken de echte remedie tegen conflicten.

Interculturele competenties vormen de basis van communicatie en zijn een doeltreffend middel om actieve burgers op te voeden tot personen die in staat zijn te luisteren, vragen te stellen en te streven naar een gemeenschappelijke oplossing voor een probleem. Zo slaan ze bruggen over culturele verschillen heen. Hoewel sommige conflicten in zekere zin onvermijdelijk zijn, is het dus mogelijk mogelijke de redenen van onenigheid in kaart te brengen en deze te voorkomen of een gemeenschappelijke oplossing te vinden. Daartoe moeten niet alleen leerlingen, maar ook leerkrachten een passende opleiding in intercultureel bewustzijn en interculturele gevoeligheid krijgen.

De "analyse van kritieke incidenten", van de Franse antropologe en sociaal psychologe Margalit Cohen-Emerique, wordt hier voorgesteld als een goede praktijk om leerkrachten te helpen hun eigen interculturele competenties te ontwikkelen en te leren omgaan met culturele diversiteit in de klas. Cohen-Emerique nodigt ons uit om ervaringen van "cultuurschok" (of "critical incident") te beschouwen als het startpunt om culturele diversiteit te verkennen. Deze methodologie kan worden aangepast aan veel verschillende contexten en specifieke behoeften, waardoor ze kan worden opgeschaald. Hoewel de methodiek oorspronkelijk bedoeld was voor sociale werkers die met mensen met een migratieachtergrond werken, is zij ook op andere terreinen gebruikt en wordt zij hier voorgesteld als een nuttige benadering voor het onderwijs.

Op basis van deze premissen voorziet Thema 3 leerkrachten van verschillende activiteiten die erop gericht zijn het vermogen van hun leerlingen om culturele en taalkundige diversiteit te omarmen, te respecteren en te versterken, hen te onderwijzen in de waarden van mensen met een andere achtergrond, en bij te dragen tot de opstelling van cultureel gevoelige programma's. De activiteiten moeten worden uitgevoerd met inachtneming van de drie stappen van de analyse van kritieke incidenten (decentratie, begrip voor de ander en onderhandeling) om de ontwikkeling van de interculturele competenties van de leerlingen te ondersteunen.

Om hun niveau van kennis en competenties te testen die nodig zijn om kritische culturele verschillen te overwinnen, worden leerkrachten uitgenodigd de eindtoets in te vullen, door te klikken op "Controleer je kennis!".

__________________

Introductie / Video

Specifieke doelstellingen

Leraren:

Het kritisch denken van de leerlingen stimuleren.
Effectief omgaan met kritische culturele verschillen.
Een veilige en open ruimte creëren voor democratische dialoog en actieve betrokkenheid.

Studenten:

Bijdragen tot het creëren van inclusieve leeromgevingen.
Wijdverbreide vooroordelen wegnemen.
Andere perspectieven respecteren en leren hoe conflictsituaties te overwinnen.

Doelen en resultaten

Leerresultaten

Leraren:

De methode van Cohen-Emerique toepassen voor de "analyse van kritieke incidenten".
Herkennen van mogelijke bronnen van conflicten en mogelijke obstakels voor integratie.
Verschillende benaderingen gebruiken om de interacties tussen leerlingen te reguleren en problemen als gevolg van culturele verschillen te overwinnen.

Studenten:

Persoonlijke vooroordelen en het perspectief van anderen herkennen.
Effectief gedrag toepassen om samen te werken en kritische culturele verschillen te overbruggen.
Geschikte termen gebruiken wanneer iemand over andere culturen spreekt.

Goede praktijk

De Franse psychologe en sociologe Margalit Cohen-Emerique werd beroemd door haar vernieuwende benadering van culturele diversiteit: de analyse van "kritieke incidenten", of "cultuurschok". De term, oorspronkelijk gebruikt door J.C. Flanagan, verwijst naar een situatie waarin een misverstand, probleem of conflict kan ontstaan als gevolg van een ontmoeting met een andere culturele achtergrond, waarvan we nauwelijks kennis hebben. Deze gebeurtenis lokt specifieke intellectuele en emotionele reacties uit, die voornamelijk verband houden met onbegrip, angst, verrassing en een gevoel van verlies. Als een cultuurschok niet wordt onderkend, kan deze leiden tot defensief gedrag, waardoor interculturele ontmoetingen niet mogelijk zijn².

Integendeel, cultuurschokken moeten worden herkend, geïdentificeerd en verwerkt, als belangrijke kansen om te leren, waardoor je jouw emotionele reactie en de werkelijke oorzaken ervan kunt analyseren. Margalit Cohen-Emerique noemt drie belangrijke stappen om een cultuurschok te boven te komen:

Decentratie: in een eerste fase is het belangrijk je emotionele reactie op een cultuurschok te herkennen door zelfanalyse en door zoveel mogelijk cultureel neutraal te blijven. Dit proces is essentieel om te begrijpen hoe jouw culturele referentiekader je interacties beïnvloedt en om je gevoelige zones te identificeren.
De ander begrijpen: het is tijd om je te concentreren op je gesprekspartner, diens waarden te onderzoeken, vereenvoudigingen en stereotypen te vermijden en rekening te houden met contextuele factoren. Door het referentiemodel van de ander te analyseren, kunnen diens gedragingen begrijpelijk worden, maar dergelijke inspanningen vereisen een open geest en nieuwsgierigheid. Het is door de confrontatie met je gesprekspartner dat je je bewust wordt van de invloed van je culturele achtergrond op de perceptie van anderen.
Onderhandeling: in deze laatste stap worden culturele verschillen uiteindelijk overwonnen door oplossingen die rekening houden met de identiteit van elke deelnemer. Dit is de echte ontmoeting tussen twee kaders, waarbij beiden zullen proberen een compromis te vinden, met behoud van hun individuele identiteit maar weerstand biedend aan de behoefte om je niet open te stellen voor de ander.

Via dit proces in drie stappen wil de methodologie van Cohen-Emerique gevoelige zones opsporen, namelijk de potentiële elementen van contrast in de interactie tussen verschillende culturen. Wanneer de gevoelige zones worden overschreden, kan men het gevoel hebben zijn eigen referenties te verliezen en een cultuurschok ervaren. "Gevoelige" gebieden zijn die elementen die voor culturen een primaire rol spelen, bv. sociale regels, fysieke contacten, ruimte en tijd, religie en lichaam³.

__________________

2  Alessi, A.  et al. (2019). Programma ter voorkoming van radicalisering. PRAKTIJK: https://practice-school.eu/media/practice-radicalisation-prevention-program-en.pdf

3  WELCOMM. (2019). Oefenmateriaal. WELCOMM: https://welcomm-europe.eu/training-material/

Goede praktijken

UPGRADEN:

De methodologie van Cohen-Emerique kan aan veel verschillende contexten worden aangepast. Wanneer leerkrachten op school geconfronteerd worden met culturele diversiteit, is het van fundamenteel belang dat zij zich eerst richten op hun eigen identiteit, gevoelens en waarden, om te begrijpen wat zij als anders en op de een of andere manier irritant ervaren.

Hoe kan de methodiek van kritische incidenten op school worden toegepast?

Voordat je het belang van culturele diversiteit aan je leerlingen uitlegt, raden wij je aan jouw eigen culturele achtergrond en referentiekader⁴ te analyseren.

__________________

4 Aangepast van DICE Training Manual: https://cesie.org/media/DICE_Training-Manual_EN.pdf

Self-Reflection

Bekijk de volgende oefening voor zelfreflectie:

Zelfreflectie

Je kan een dagboek bijhouden waarin je aantekeningen maakt van alles wat je stoort of irriteert in een multiculturele context.

Hier zijn enkele tips voor zelfreflectie⁵:

1. Wees niet bang om je te laten verrassen, maar laat je nieuwsgierigheid de vrije loop!

2. Analyseer cultuur in een breder perspectief, met aandacht voor alle elementen die haar vormen.

3. Onthoud: culturen zijn niet statisch, maar veranderen en wisselen voortdurend.

4. Mensen zijn het product van verschillende culturen die zij tijdens hun levenspad hebben verworven en geïntegreerd.

5. Verschil wordt alleen zichtbaar door de interactie met anderen.

__________________
5 CESIE. BODI: Handboek voor docenten. (2017, 06 30). CESIE: https://cesie.org/en/resources/bodi-teachers-handbook/

De analyse van scenario’s is een heel gebruikelijke manier om de methodologie van Cohen-Emerique toe te passen in de onderwijscontext. Controversiële kwesties kunnen in de klas sterke gevoelens en spanningen opwekken. Daarom is het belangrijk leerlingen de gelegenheid te bieden verschillende perspectieven te verkennen en gevoelens en emoties te herkennen om ze te kunnen beheersen, zonder noodzakelijkerwijs hun persoonlijke informatie vrij te geven. Bovendien kan de analyse van deze levensechte scenario’s je helpen begrijpen waar je als leerkracht staat, leren hoe je moet bemiddelen, het kritisch denken van de leerlingen stimuleren, en hun standpunt naar voren brengen.

De volgende scenario's kunnen worden gebruikt om jouw interculturele vaardigheden te oefenen. Denk bij elk scenario na over hoe je met soortgelijke situaties zou omgaan. Sommige scenario's zijn afkomstig uit de media, andere zijn gecreëerd door het TEACHmi partnerschap, weer andere zijn geïnspireerd door het Erasmus+ project PRACTICE⁶. De analyse van deze scenario's kan de discussie met andere collega's uit Europa stimuleren.

__________________

6 PRAKTIJK - Radicalisme voorkomen door middel van kritische denkcompetenties: programma voor preventie van radicalisering (2019): https://practice-school.eu/media/practice-radicalisation-prevention-program-en.pdf

Gebruik het forum in TEACHmi e-learning en netwerkplatform om uw standpunt te delen met andere professionals.

Scenario 1: Nationale oorsprong

Maria is van oorsprong een Gambiaanse vrouw en asielzoekster in Portugal. Zij heeft haar land verlaten op zoek naar een toevluchtsoord omdat zowel haar familie als die van haar man van plan waren haar kinderen te onderwerpen aan genitale verminking. De meisjes waren 2 en 4 jaar oud op het moment van vertrek. Zij slaagden erin zich goed aan te passen in het gastland. Maria studeerde in haar land aan de universiteit en wil haar academische loopbaan voortzetten. Haar dochters gingen van jongs af aan naar de kleuterschool. De communicatie gebeurt in het Portugees en de meisjes leerden dit snel, hoewel hun eerste taal Engels is. Het gezin is een gezin van kleur. Al na 2 jaar zijn haar kinderen perfect aangepast, met goede relaties met andere kinderen, opvoeders en andere mensen in hun dagelijks leven. Maar Mary merkt dat wanneer haar oudste dochtertje omgaat met een persoon van kleur, zij met die persoon in het Engels communiceert. Als haar gesprekspartners echter een witte huidskleur hebben, communiceert zij in het Portugees. Hints voor reflectie: waarom communiceren de kinderen in verschillende talen afhankelijk van de huidskleur van hun gesprekspartner? Commentaar: De kinderen interageren met mensen met verschillende fysieke kenmerken in verschillende contexten (sociaal, vertrouwd, school) door (taal-)idiomen te gebruiken. Het doel is de directe link tussen huidskleur en taalidiomen weg te nemen. Voorgestelde aanpak: Zoek naar artikels in het nieuws over migratie, integratie, taal. Analyseer hoe termen worden gebruikt op een inclusieve/niet-inclusieve manier. Maak een lijst van de meest gebruikte termen en maak met je leerlingen een eigen woordenlijst.
Scenario 2: Taal-culturele identiteit

Een Human Resources-medewerker in de ontwikkeling van trainingen en ondernemerschap meldde het volgende: "Ik heb een Braziliaanse collega. Ze is intelligent en grappig, ze doet een doctoraatsopleiding en is verantwoordelijk voor Human Relations in een financiële instelling, hier, in Portugal. Maar weet je wat ze moest doen om zich aan te passen en op te klimmen naar die positie? Ze moest Portugees leren spreken. Maar… ze sprak al Portugees, maar niet met een Portugees accent. Ze moest dus het accent leren, want door haar "Bom djia!" in plaats van "Bom dia!" kwam ze niet in aanmerking voor de baan. Ze nam lessen en huurde begeleiding in". Aanwijzingen voor reflectie: Is het juist om iemands verdienste pas te erkennen nadat die persoon dat kenmerk, dat te maken heeft met iemands linguïstisch-culturele identiteit, heeft weggewerkt? Zo'n verplichting betekent dat in "eenvoudige" kwesties zoals een accent een autochtoon Portugees "superieur" is aan een ander. Welke redenen zouden er zijn om te discrimineren in sociale interactie, aanvaarding in werk- en familierelaties? Commentaar: In Portugal zijn er verschillende voorbeelden van kritische differentiatie als het gaat om iemand uit een gemeenschap van Portugeessprekende landen (Brazilië, Oost-Timor en Portugeessprekende Afrikaanse landen: Angola, Mozambique, Kaapverdië, Guinee-Bissau, Equatoriaal-Guinea en São Tomé en Príncipe). Het is niet de taal of het accent, maar de overtuigingen die naar boven komen wanneer men zich verzet om iemand in dienst te nemen, een woning te huren of te aanvaarden dat iemand verliefd wordt op iemand van een andere nationaliteit. Soortgelijke gebeurtenissen houden verband met burgerschapskwesties. In Portugal is "Burgerschap en ontwikkeling" een verplicht schoolvak. Maar ondanks de ministeriële richtlijnen en referentiedocumenten (richtlijnen voor burgerschapsonderwijs) beschikken scholen en leraren over een zekere vrijheid om het programma af te stemmen op de plaatselijke behoeften. Dat maakt het pedagogisch controversieel. Voorgestelde aanpak: Indien zich soortgelijke discriminerende gebeurtenissen voordoen in jouw professionele context, maak jezelf dan bekend als een persoon bij wie men terecht kan. Bespreek met je leerlingen de betekenis van burgerschap en het verband met taal. Verklaar het begrip cultuur (culturen) en de noodzaak om een onderscheid tussen dominante en inferieure culturen te vermijden.
Scenario 3: Leeftijd en etniciteit

Deze case deed zich voor in een basisschool (die overeenkomt met de eerste 9 schooljaren) in Portugal: twee jonge mensen met een migratieachtergrond werden opgenomen in de achtste klas, waar de gemiddelde leeftijd van de leerlingen 13 jaar is. De nieuwkomers zijn respectievelijk 17 en 18 jaar oud. Zij worden door een opvangproject van een lokale NGO begeleid. De ene heeft de Syrische nationaliteit en de andere is Zuid-Soedanees. Ze communiceren onderling in het Arabisch. Ze spreken geen Portugees, maar zijn in contact gekomen met het Engels in de vluchtelingencentra waar ze zijn geweest. In de omgang met andere leerlingen en leraren gebruiken ze Engels. Ze trekken veel samen op. Bij de leraren merkte iemand hun belangstelling en aanleg voor voetbal op. Samen met de gast-NGO wordt geprobeerd contact te leggen met een prestigieuze club in de stad. Ze doen fysieke fitheidstests, tonen hun talent en sluiten zich aan bij de jeugdopleiding van de club. Tips voor reflectie: Hoe kan sport inclusie stimuleren? Hoe kan dit bijdragen tot meer motivatie en een gevoel van aanvaarding in het gastland? Commentaar: De twee jonge mensen met een migratieachtergrond hebben een groep leeftijdsgenoten gekregen, met gemeenschappelijke interesses en activiteiten en, door sport, de mogelijkheid om hun gevoel van eigenwaarde te vergroten. Zo vergroten ze hun populariteit en erkenning op school, onder hun leeftijdsgenoten. Ze krijgen een grotere motivatie om te studeren, aangezien voorwaarden voor toelating tot de sportopleiding een goede leerhouding en goede schoolprestaties zijn. Voorgestelde aanpak: Wees nieuwsgierig naar de persoonlijke interesses van jouw leerlingen, om hen een kans op integratie te bieden in een context waarin zij zich veilig voelen. Als zich een probleem voordoet, zoek dan naar pragmatische oplossingen, waarbij je eventueel andere collega's betrekt en openstaat voor de persoonlijke geschiedenis en de motivatie van je leerlingen.
Scenario 4: Groeten

Je school organiseert een belangrijke ceremonie, aan het einde van het jaar. Een vrouwelijke leerkracht wil één van haar leerlingen, die moslim is, feliciteren, maar die leerling weigert haar de hand te schudden. Hints voor reflectie: Hoe zou jij met deze situatie omgaan? Welke rol speelt religie voor die leerling? Hoe interpreteer je de reactie van de leerling? Commentaar: Hoewel de meerderheid van de moslims handen schudt, weigeren sommige anderen fysiek contact met een vreemdeling (van het andere geslacht), als teken van respect. Door te vermijden handen te schudden, toon je respect voor de "individualiteit" van die persoon. Identiteitontwikkeling, eigen aan adolescenten, kunnen hierin meespelen. Voorgestelde aanpak: Vermijd elk onderscheid tussen onze versus hun waarden of tradities. Bespreek met je leerlingen wat belangrijk is aan hun manier van begroeten en wees je bewust van de verschillende vormen van begroeten. Toon respect voor de bezorgdheid van jouw leerlingen, rekening houdend met het feit dat zij op zoek zijn naar hun identiteit.
Scenario 5: Conflicterende standpunten

Tijdens een les ontstaat er een politieke discussie, waardoor er tegenstellingen en spanningen tussen jouw leerlingen ontstaan over het thema ‘conflicten en oorlogen’. Hints voor reflectie: Hoe zou jij reageren? Heb je ooit over politiek gesproken met jouw leerlingen? Hoe ga je om met soortgelijke situaties als het onderwerp oorlog/conflict in de klas opduikt? Commentaar: discussies over internationale conflicten kunnen in de klas tot ernstige spanningen leiden als gevolg van verschillende factoren: persoonlijke/familiale betrokkenheid, een algemeen gevoel van onrechtvaardigheid, medeleven met de oorlogsslachtoffers, en persoonlijke ervaringen. Politieke conflicten kunnen gevoelige onderwerpen zijn en controversieel om te bespreken in schoolklassen omdat leerlingen vanuit verschillende perspectieven op het conflict kunnen reageren. Voorgestelde aanpak: Kies enkele gebeurtenissen uit het nieuws en bespreek ze met je leerlingen, zodat zij hun gevoelens en gedachten kunnen uiten. Analyseer het conflict: waar gaat het over? Welke zijn de betrokken perspectieven? Creëer een ruimte voor een democratische dialoog over controversiële onderwerpen in de klas, waar leerlingen hun standpunten kunnen bespreken, het oneens kunnen zijn, en in gesprek kunnen gaan met hun medeleerlingen. Discussieer over rechtvaardigheid en onrechtvaardigheid. Ga zorgvuldig na of er protest of kritiek is. Probeer met je leerlingen verschillende mogelijkheden te bespreken om met het conflict om te gaan: bv. forums, donaties …

Denk na het lezen van bovenstaande scenario's aan een situatie waarin je in de klas te maken kreeg met kritische cultuurverschillen of zoek in het nieuws naar artikelen over taal, migratie en onderwijs.

Volg dan het 6-stappenproces, ontleend aan het Erasmus+ project PRACTICE⁷ (geïnspireerd door ufuq.de: "The kids are alright", 2018).

Stap 1: Geef cultuur of religie niet de schuld als enige oorzaak van alle conflicten.
Stap 2: Onderzoek de werkelijke reden achter het gebeuren: hangt het bv. samen met eerdere ervaringen van de leerlingen?
Stap 3: Wees open en geïnteresseerd in hun bezorgdheid en stel de leerlingen in staat hun standpunten naar voren te brengen.
Stap 4: Grijp alleen in als dit strikt noodzakelijk is, b.v. bij denigrerende standpunten of absolute waarheidsclaims.
Stap 5: Stimuleer discussies en analyseer de werkelijke wensen van je leerlingen over hoe zij willen leven.
Stap 6: Evalueer jezelf! Wat moet je aanpassen in je aanpak rond culturele diversiteit?

__________________

7 PRAKTIJK - Radicalisme voorkomen door middel van kritische denkcompetenties: programma voor preventie van radicalisering (2019): https://practice-school.eu/media/practice-radicalisation-prevention-program-en.pdf